Cywilnoprawne aspekty użyczenia broni na podstawie przepisów obowiązującego prawa.

1 Zgodnie z art. 2 ustawy o broni i amunicji poza przypadkami określonymi w ustawie posiadanie broni i amunicji jest zabronione. W przypadku tym nie obowiązuje zasada, że w zakresie posiadania broni palnej wolno wszystko czego ustawa nie zakazuje. Mamy tu zatem do czynienia z sytuacją, że w zakresie posiadania broni palnej wolno tylko tyle ile ustawa pozwala. Ta uwaga natury ogólnej jest konieczna przy dokonywaniu należytej wykładni przepisów regulujących zasady posiadania broni i amunicji, także te opisane w przepisach kodeksu cywilnego.

2 Generalną zasadą wynikającą z ustawy o broni i amunicji jest to, że broń palną można posiadać na podstawie pozwolenia na broń (art. 9 ust. 1 ustawy), oczywiście z zachowaniem wyjątków opisanych w art. 11 ustawy. Art. 11 wprowadza wyjątki od ogólnej zasady posiadania broni wyłącznie w oparciu o pozwolenie na broń. Konsekwencją tych przepisów jest to, że broń poza opisaną w art 11 może posiadać osoba uprawniona na podstawie pozwolenia na broń oraz to, że osoba ta może posiadać tylko tą broń indywidualnie oznaczoną, która jest przypisana do osoby.

W ustawie o broni i amunicji istnieje zasada polegająca na tym, że broń posiadana przez osobę, która uzyskała pozwolenie na broń, nie może być przekazana osobie nieuprawnionej. Ustawa posługuje się pojęciem osoby nieuprawnionej. Uprawnionym do posiadania broni palnej, oznaczonej co do tożsamości, jest ten w czyjej legitymacji posiadacza broni jest poświadczona rejestracja konkretnego egzemplarza broni. Broń palna identyfikowana jest numerem broni. Niestety ustawa nie artykułuje tej zasady wprost. Można ją wyinterpretować z przepisów prawa. Przepisem zasadniczym z którego wywodzę tą zasadę jest przepis art. 263§3 kodeksu karnego. Przepis ten brzmi: Kto, mając zezwolenie na posiadanie broni palnej lub amunicji, udostępnia lub przekazuje ją osobie nieuprawnionej, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Kolejnym argumentem przemawiającym za moim stanowiskiem jest przepis art. 32 ust. 1, który stanowi: Broń i amunicję należy przechowywać i nosić w sposób uniemożliwiający dostęp do nich osób nieuprawnionych. Osobą uprawnioną do posiadania broni jest z całą pewnością ten w czyjej legitymacji posiadacza broni poświadczona jest rejestracja oznaczonej co to tożsamości broni.

3 Od powyższej reguły wyjątek wprowadza przepis art. 28 ustawy o broni i amunicji. Przepis ten stanowi: Broni odpowiadającej celom łowieckim i broni odpowiadającej celom sportowym oraz amunicji do takiej broni można użyczać osobom posiadającym pozwolenie na broń wydane w celach łowieckich lub sportowych. Przekazanie broni innej osobie, której rejestracja poświadczona jest w legitymacji posiadacza broni, może nastąpić w warunkach opisanych tym przepisie. Przepis ustanawia wyjątek od reguły. Przepis odwołuje się do użyczenia. Nie można zatem broni zarejestrowanej na rzecz konkretnej osoby na podstawie tego przepisu wynająć czy wydzierżawić.

4 Z uwagi na to, że przepis prawa mówi o użyczaniu broni i amunicji należy uznać, że odwołuje się on do umowy użyczenie, której treść jest uregulowana w kodeksie cywilnym. Poniższe uwagi opracowałem na podstawie komentarza do kodeksu cywilnego stan prawny na dzień 1 sierpnia 2014 r. pod redakcją Andrzeja Kidyby opublikowanym w programie Lex, wydawnictwa Wolters Kluwer. Dalszym rozważaniom, tym najtrudniejszym, bo stanowiącym wykładnię art 28 ustawy o broni i amunicji, zostanie poświęcony osobny wpis.

Kodeks cywilny: Art. 710 Przez umowę użyczenia użyczający zobowiązuje się zezwolić biorącemu, przez czas oznaczony lub nieoznaczony, na bezpłatne używanie oddanej mu w tym celu rzeczy.

Użyczenie jest to umowa, na mocy której użyczający zobowiązuje się zezwolić biorącemu do używania na bezpłatne używanie rzeczy użyczonej przez czas trwania użyczenia. Elementem istotnym użyczenia jest jego nieodpłatność. Użyczający za pozbawienie siebie możliwości korzystania z rzeczy, nie otrzymuje żadnej korzyści. Równocześnie nie upoważnia ona biorącego do pobierania pożytków z przedmiotu umowy. W przypadku broni palnej możemy mieć do czynienia z pożytkami cywilnymi rzeczy,  czyli dochodami, które rzecz przynosi na podstawie stosunku prawnego – umowy (Art. 53 paragraf 2 kodeksu cywilnego).

Kodeks cywilny: Art. 711 Jeżeli rzecz użyczona ma wady, użyczający obowiązany jest do naprawienia szkody, którą wyrządził biorącemu przez to, że wiedząc o wadach nie zawiadomił go o nich. Przepisu powyższego nie stosuje się, gdy biorący mógł wadę z łatwością zauważyć.

Użyczający (tek kto daje broń do używania) ponosi odpowiedzialności z tytułu zawarcia umowy użyczenie. Odpowiedzialność uzasadnia szkoda wyrządzona wskutek wadliwości użyczonej broni. Odpowiedzialność użyczającego powstanie wyłącznie w takiej sytuacji, gdy wiedział on o wadzie rzeczy, a nie zawiadomił o tym biorącego, chyba że ten mógł je z łatwością zauważyć. Za przesłankę odpowiedzialności uznaje się związek przyczynowy między brakiem informacji o wadliwości rzeczy a szkodą. Odpowiedzialność użyczającego jest odpowiedzialnością na zasadzie winy. Użyczającemu należy udowodnić naganność zachowania przez wykazanie, że wiedząc o wadzie broni, nie ostrzegł o tym biorącego. Broń to rzecz niebezpieczna, zatem warto na ten element zwrócić szczególną uwagę.

Kodeks cywilny: Art. 712. §1. Jeżeli umowa nie określa sposobu używania rzeczy, biorący może rzeczy używać w sposób odpowiadający jej właściwościom i przeznaczeniu. §2. Bez zgody użyczającego biorący nie może oddać rzeczy użyczonej osobie trzeciej do używania.

W omawianym przypadku przedmiotem użyczenia jest broń palna. Determinuje to marginalność zastosowania tych postanowień. Dla porządku jednak przedstawiam poniższe uwagi. Naruszenie przez biorącego umownych lub ustawowych reguł korzystania z rzeczy rodzi jego odpowiedzialność za utratę lub uszkodzenie broni. Umowa użyczenia nie uprawnia biorącego do oddania rzeczy użyczonej do używania osobie trzeciej. Jest to również wykluczone z uwagi na brzmienie art. 28 ustawy o broni i amunicji. Ustawowe regulacje użyczenia nie uprawniają biorącego do używania do dokonywania zmian w broni, nawet gdyby miały one powodować jej ulepszenia. Wszelkie zmiany powinny być poprzedzone zgodą użyczającego. Zgoda ta może być wyrażona w umowie lub przed wprowadzeniem zmiany w przedmiocie.

Kodeks cywilny: Art. 713. Biorący do używania ponosi zwykłe koszty utrzymania rzeczy użyczonej. Jeżeli poczynił inne wydatki lub nakłady na rzecz, stosuje się odpowiednio przepisy o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia.

Ten kto przekazuje broń do używania nie ma obowiązku utrzymania przedmiotu użyczenia w należytym stanie. Wynika to z faktu, że nie pobiera za to żadnej zapłaty. Podobnie nie obciążają go koszty związane z utrzymaniem rzeczy w stanie nadającym się do umówionego użytku. Obowiązek ponoszenia zwykłych (codziennych) kosztów utrzymania broni obciąża biorącego, tak jak to jest potrzebne do zachowania rzeczy w stanie niepogorszonym. Przez pojęcie zwykłych kosztów utrzymania rozumiemy wydatki i nakłady konieczne pozwalające utrzymać substancję broni w zakresie sprzed zawarcia umowy. Biorący do używania jest również zobowiązany wykonywać naprawy także te drobne, które staną się potrzebne wskutek zwykłego używania rzeczy. Poniesienie przez biorącego innych niż zwykłe kosztów i nakładów na rzecz rodzi określone uprawnienia, o których mowa w przepisach kodeksu cywilnego o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia. Biorący będzie mógł żądać zwrotu wydatków i nakładów użytecznych tylko w sytuacji zaistnienia szczególnych warunków. Może on także poczynić na rzecz nakłady zabytkowe (np. zdobienia czy złocenia), lecz czyniąc tego rodzaju nakłady i wydatki, biorący musi się liczyć z tym, że zwrotu tych wydatków nie będzie mógł w ogóle żądać od użyczającego, licząc się z koniecznością przewrócenia stanu poprzedniego broni.

Uwzględniając zasady prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia (art. 752 – 757 kodeksu cywilnego) należy mieć na uwadze następujące reguły. Czyniąc nakłady i wydatki na broń, używający jej powinien działać z korzyścią właściciela i zgodnie z jego prawdopodobną wolą, a przy podejmowaniu działań obowiązany jest zachowywać należytą staranność. Powinien w miarę możności zawiadomić o czynionych nakładach i wydatkach dającego broń do używania i stosownie do okoliczności albo oczekiwać jej zleceń, albo prowadzić sprawę dopóty, dopóki osoba ta nie będzie mogła sama się nią zająć. Z podejmowanych nakładów i wydatków powinien używający broni złożyć rachunek. Jeżeli podejmował nakłady i wydatki za zgodą dającego do używania, może żądać zwrotu uzasadnionych wydatków i nakładów wraz z ustawowymi odsetkami oraz zwolnienia od zobowiązań, które zaciągnął przy prowadzeniu sprawy (np. zapłaty rachunku dla rusznikarza). Ten kto czyni nakłady i wydatki wbrew wiadomej mu woli dającego do używania, nie może żądać zwrotu poniesionych wydatków i odpowiedzialny jest za szkodę, chyba że wola tej osoby sprzeciwia się ustawie lub zasadom współżycia społecznego. Jeżeli nakłady powodują zmiany w broni, bez wyraźnej potrzeby lub korzyści tej osoby albo wbrew wiadomej mu jej woli, biorący broń do używania obowiązany jest przywrócić stan poprzedni, a gdyby to nie było możliwe, naprawić szkodę. Nakłady może zabrać z powrotem, o ile może to uczynić bez uszkodzenia rzeczy. Poczynione nakłady i wydatki dający do używania może potwierdzić. Wówczas traktuje się je jakby sprawa była prowadzona na podstawie zlecenia.

Kodeks cywilny: Art. 714 Biorący do używania jest odpowiedzialny za przypadkową utratę lub uszkodzenie rzeczy, jeżeli jej używa w sposób sprzeczny z umową albo z właściwościami lub z przeznaczeniem rzeczy, albo gdy nie będąc do tego upoważniony przez umowę ani zmuszony przez okoliczności powierza rzecz innej osobie, a rzecz nie byłaby uległa utracie lub uszkodzeniu, gdyby jej używał w sposób właściwy albo gdyby ją zachował u siebie.

Biorącego do używania broń obciąża obowiązek pieczy nad użyczoną bronią. Darmowy charakter umowy sprawia, że podwyższona jest staranność w tym zakresie. Biorący odpowiada za przypadkową utratę lub uszkodzenie rzeczy, wtedy gdy używa rzeczy w sposób niezgodny z umową albo jej właściwościami, albo przeznaczeniem, gdy nie będąc do tego upoważniony ani zmuszony okolicznościami, oddaje rzecz innej osobie, a rzecz nie uległaby utracie lub uszkodzeniu, gdyby biorący nie dopuścił się tych uchybień. Konsekwencją przypadkowej utraty broni jest odpowiedzialność biorącego za szkody wywołane przez to zdarzenie, za które w normalnym stanie rzeczy nie ponosiłby odpowiedzialności, gdyby w sposób należyty wykonał umowę użyczenia. Może to mieć praktyczne znaczenie np. umożliwienie korzystania na strzelnicy czy strzelania z broni osobie, która okaże się nie dość obeznana z zasadami posługiwania się nią i uszkodzenie przez tą osobę broni (np. upuści broń, której elementy ulegną pęknięciu lub odkształceniu). Broń będąca użyczeniu nie może być powierzona innej osobie. Nie ma to znaczenia przepis art. 11 ust. 2 ustawy o broni i amunicji, który umożliwia bez pozwolenia korzystanie z broni na strzelnicy. Przepis ten nie modyfikuje bowiem regulacji wynikających z prawa cywilnego.

Kodeks cywilny: Art. 715. Jeżeli umowa użyczenia została zawarta na czas nieoznaczony, użyczenie kończy się, gdy biorący uczynił z rzeczy użytek odpowiadający umowie albo gdy upłynął czas, w którym mógł ten użytek uczynić.

W przypadku zawarcia użyczenia na czas oznaczony, użyczenie kończy się z upływem czasu w umowie wskazanego. Jeżeli umowa użyczenia została zawarta na czas nieoznaczony, użyczenie się kończy, jeżeli biorący uczynił z rzeczy użytek odpowiadający umowie bądź też upłynął czas, w którym mógł taki użytek uczynić (np. użyczenie broni na zawody, na polowanie). Brak wskazania w umowie terminu, na jaki umowa została zawarta, przy jednoznacznym określeniu celu, dla którego broń została oddana do korzystania, rodzi domniemanie o oznaczonym czasie trwania umowy. W braku oznaczenia w sposób wyraźny lub dorozumiany czasu trwania umowy przyjąć należy, że umowa ta wygasa, ilekroć umowa zostanie wypowiedziana przez dającego broń do używania. Strony mogą zastrzec w umowie inne sposoby ustalenia końca jej trwania, np. umowa użyczenia wygasa w każdym przypadku, o ile z takim żądaniem wystąpi dający broń do używania. Brak oznaczenia terminu zwrotu broni upoważnia biorącego do jego zwrotu, w wybranym przez niego dowolnym terminie, z tym zastrzeżeniem, że wybór ten nie może naruszać interesów użyczającego. Przykładowo do pomyślenia jest sytuacja, gdy dający do używania użyczył jedyny posiadany egzemplarz broni i zbył szafę na broń. Nagły zwrot broni narażałby go na utratę pozwolenia na broń, bowiem przechowywanie broni odbywałoby się z naruszeniem postanowień prawa. Postanowienia te są o tyle istotne, że z momentem zakończenia użyczenia broń nie może znajdować się w posiadaniu innej osoby niż ta, na rzecz której jest zarejestrowana. Posiadanie broni bez istniejącej umowy użyczenie może rodzić odpowiedzialność administracyjną i karną. Biorący do używania, który posiada broń po zakończeniu umowy, naraża się na zarzut posiadania broni bez wymaganego pozwolenia. Dający do używania, który nie odbierze broni po zakończeniu umowy użyczenia naraża się na zarzut udostępnienia broni osobie nieuprawnionej. Wywołać to może konsekwencje karne i administracyjne.

Kodeks cywilny: Art. 716. Jeżeli biorący używa rzeczy w sposób sprzeczny z umową albo z właściwościami lub z przeznaczeniem rzeczy, jeżeli powierza rzecz innej osobie nie będąc do tego upoważniony przez umowę ani zmuszony przez okoliczności, albo jeżeli rzecz stanie się potrzebna użyczającemu z powodów nieprzewidzianych w chwili zawarcia umowy, użyczający może żądać zwrotu rzeczy, chociażby umowa była zawarta na czas oznaczony.

W umowie nie można upoważnić biorącego do używania do przekazania broni innej osobie chyba, że będzie to przekazanie będące wykonaniem innej umowy użyczenie, zawartej pomiędzy dającym do używania, a osobą trzecią. Do pomyślenia jest również postanowienie umowne, że biorący do używania może pozwolić osobie trzeciej „postrzelać” na strzelnicy. Nie będzie to bowiem użyczenie w rozumieniu art. 28 ustawy o broni i amunicji. Co do zasady, tj. bez umownego upoważnienia, broni będącej w użyczeniu nie można przekazywać bez zgody właściciela do okazjonalnego „postrzelania” na strzelnicy. Użyczający może żądać zwrotu broni w przypadku, gdy biorący używa jej w sposób sprzeczny z umową, właściwościami lub przeznaczeniem albo gdy powierza broń bez upoważnienia innej osobie, a także wtedy, gdy rzecz stanie się potrzebna użyczającemu z powodów, których nie przewidywał przy zawarciu umowy. Uprawnienie użyczającego do przedwczesnego zakończenia użyczenia w opisanych okolicznościach jest niezależna od tego, czy umowa została zawarta na czas oznaczony, czy nieoznaczony.

O nieuzasadnionym powierzeniu rzeczy innej osobie można mówić wtedy, gdy biorący bez przyzwolenia użyczającego odda broń do korzystania. Bez znaczenia dla kształtu uprawnienia użyczającego są okoliczności, które skłoniły biorącego do takiego zachowania, a więc również niezależne od niego. Okolicznościami uzasadniającymi oddanie, a równocześnie nieuprawniającymi użyczającego do żądania zwrotu przedmiotu umowy, będą zjawiska określane mianem siły wyższej. Uprawnienie opisane komentowanym przepisem użyczający realizuje przez złożenie jednostronnego oświadczenia woli skierowanego do biorącego.

Kodeks cywilny: Art. 717. Jeżeli kilka osób wspólnie wzięło rzecz do używania, ich odpowiedzialność jest solidarna. Taki przypadek w sprawie broni wydaje się, że nie może występować.

Kodeks cywilny: Art. 718. §1. Po zakończeniu użyczenia biorący do używania obowiązany jest zwrócić użyczającemu rzecz w stanie niepogorszonym; jednakże biorący nie ponosi odpowiedzialności za zużycie rzeczy będące następstwem prawidłowego używania. §2. Jeżeli biorący do używania powierzył rzecz innej osobie, obowiązek powyższy ciąży także na tej osobie.

Skutkiem zakończenia umowy użyczenia, jest powstający z mocy prawa obowiązek zwrotu broni. Zwrot, o którym mowa, powinien nastąpić niezwłocznie, bez uprzedniego wezwania do jego zwrotu. Wykonanie obowiązku zwrotu jest odwróceniem zawarcia umowy, co oznacza, że jego skuteczność jest uzależniona od faktycznego przeniesienia władztwa na użyczającego. Niewywiązanie się przez biorącego z obowiązku zwrotu rzeczy użyczonej po zakończeniu umowy uprawnia użyczającego do wystąpienia z roszczeniem o wydanie rzeczy i o naprawienie szkody wynikłej z niewykonania w terminie obowiązku zwrotu rzeczy. W przypadku broni niedokonanie zwrotu rzeczy, po zakończeniu umowy użyczenia, powoduje stan posiadania broni bez wymaganego pozwolenia, w rozumieniu art. 263 kk.

Broń powinna być zwrócona w stanie niepogorszonym, uwzględniając przy tym zużycie rzeczy będące następstwem jej prawidłowego używania. Użyczający musi się zatem liczyć z pogorszeniem stanu broni. Równocześnie taki stan rzeczy zwalnia biorącego od odpowiedzialności za zużycie i obniżenie wartości rzeczy będące konsekwencją normalnego z niej korzystania. Koszty ewentualnego odtworzenia rzeczy do stanu sprzed zawarcia umowy obciążają w takich okolicznościach użyczającego.

Prawo nie upoważnia użyczającego do wstrzymania się z odebraniem broni od biorącego, nawet gdyby ta tak daleko uległa pogorszeniu, że uzasadniałoby to odpowiedzialność biorącego do używania. Odebranie broni nie pozbawia go roszczeń cywilnoprawnych. Bezzasadna odmowa przyjęcia rzeczy przez użyczającego upoważnia do postawienia tezy, że umożliwił korzystanie z broni osobie nieuprawnionej. W takim przypadku konieczne wydaje się niezwłoczne przekazanie broni organowi Policji.

Kodeks cywilny: Art. 719. Roszczenie użyczającego przeciwko biorącemu do używania o naprawienie szkody za uszkodzenie lub pogorszenie rzeczy, jak również roszczenia biorącego do używania przeciwko użyczającemu o zwrot nakładów na rzecz oraz o naprawienie szkody poniesionej wskutek wad rzeczy przedawniają się z upływem roku od dnia zwrotu rzeczy.

4 Przepisy prawa nie wymagają dla umowy użyczenia szczególnej formy. Oznacza to, że do zawarcia umowy dochodzi w skutek złożenia zgodnych oświadczeń woli dwóch stron, dającego do używania i biorącego w użyczenie. Przepisy kodeksu cywilnego stanowią, że wola osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej. W przypadku broni na problem cywilnoprawny nakładają się problemy ustawy o broni i amunicji oraz problemy faktyczne związane z możliwością żądania przez policję wykazania legalnego posiadania cudzej broni. Moim zdaniem warto korzystać z pisemnej formy umowy użyczenia. Może to eliminować niepotrzebne problemy. Przedstawiam wzór umowy użyczenia broni:

Download (DOC, 28KB)

5 W powyższym komentarzu nie odnosiłem się do użyczenia amunicji, bowiem mam przekonanie o wadliwej konstrukcji przepisu art. 28 ustawy o broni i amunicji. Moim zdaniem nie do pomyślenia jest umowa użyczenie rzeczy w celu jej zużycia. Normalne używanie amunicji polega przecież na jej zużyciu i całkowitej utracie wartości. Z kosztownego naboju pozostaje metal kolorowy, nadający się na złom lud do elaboracji. W sytuacji użyczenia amunicji i korzystania z niej w normalny sposób, skutkiem jest jej całkowite zużycie. Przez wystrzelenie naboju (amunicji) przestaje on istnieć. W miejsce naboju (amunicji) pojawia się łuska, pocisk jest zużyty na ogół nie do odszukania, materiał inicjujący i miotający zamienia się w energię, której działanie ustaje. Moim zdaniem w przepisie art. 28 ustawy o broni i amunicji, w zakresie w jakim postanawia o możliwości użyczenia amunicji, chodziło o prawo do dysponowania wraz z bronią również amunicją do tej broni. Niestety ustawa jest źle skonstruowana i powstał potwór prawny. Z jednej strony przepis art. 28 ustawy o broni i amunicji odwołuje się do użyczenia, z drugiej zaś strony przepisy kodeksu cywilnego wyłączają możliwość używania rzeczy w celu jej zupełnego zużycia.